Kościół błogosławionej Doroty z Mątów w Elblągu jest zabytkowym szachulcowym kościołem zbudowanym w latach 1705 – 1759. Zlokalizowany jest w południowo-wschodniej części miasta na Warszawskim Przedmieściu. Wcześniej była to świątynia ewangelicka wzniesiona w Kaczynosie (niem. Katznase), położonej w odległości 9 km na północny wschód od Malborka, skąd obiekt ten przeniesiono do Elbląga w 1981 roku. Wiosną tego roku Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne w Gdańsku wykonało inwentaryzację obiektu oraz dokumentację fotogrametyczną. Świątynia była wówczas zdewastowana w 80% a ogólny stan techniczny był bardzo zły. W maju 1981 r. rozpoczęto rozbiórkę kościoła w Kaczynosie i przewożenie poszczególnych elementów do Elbląga. Rozbiórkę organizował nowy właściciel obiektu – rzysmko-katolicka parafia pw. Bł. Doroty z Mątowów.
Parafia rzymsko-katolicka pw. Bł. Doroty z Mątowów w Elblągu została erygowana 18 stycznia 1981 r. przez biskupa warmińskiego Józefa Glempa a 21 marca 1981r. mianowano pierwszego proboszcza dla nowo powstającej parafii, którym został ks. Bronisław Trzciński. Zakończenie budowy w stanie surowym i poświęcenie kamienia węgielnego nastąpiło 6 grudnia 1984 r. z udziałem biskupa warmińskiego Jana Obłąka. Natomiast pierwszą mszę św. w niewykończonym jeszcze kościele odprawiono w Boże Narodzenie 25 grudnia 1984r.
Poświęcenie kościoła Bł. Doroty nastąpiło w dniu 1 października 1986 roku będąc wielkim wydarzeniem w powojennych dziejach Elbląga, wzmiankowanym w ogólnopolskim programie telewizyjnym. Uroczystościom przewodniczył ks. kardynał Józef Glemp Prymas Polski przy udziale biskupów: Edmunda Piszcza – ordynariusza warmińskiego, Tadeusza Gocłowskiego – ordynariusza gdańskiego, Mariana Przykuckiego – ordynariusza chełmińskiego i Edwarda Samsela sufragana łomżyńskiego. Przybycie tak ważnych dostojników Kościoła świadczyło o docenieniu przez hierarchię kościelną wielkiego wysiłku włożonego przez parafian i ks. Bronisława Trzcińskiego w dzieło odbudowy tego wyjątkowego obiektu sakralnego.
Pięknie odrestaurowany kościół Bł. Doroty zaliczany jest do najciekawszych budowli sakralnych o konstrukcji ryglowej na obszarze północnej Polski. Po przeprowadzonej od podstaw rekonstrukcji obiektu zachowanego jego oryginalny kształt zewnętrzny i układ wnętrza, jaki nadał mu nieznany, wybitny architekt. Niewielka bryła kościoła odznacza się świetnymi proporcjami oraz szlachetnym kształtem, a piękna wieża zaprojektowana z doskonałym wyczuciem form przestrzennych zapewnia mu dodatkowy wdzięk. Poza formą architektoniczną świątyni, duże wrażenie wywołuje kolorystyka poszczególnych elewacji silnie wzbogacona malarskością faktury i barwy elementów ceglanych i drewnianych belek.
Architekt zaplanował większe nagromadzenie elementów dekoracyjnych w górnych partiach ścian w odniesieniu do spokojniejszych dolnych partii. Szczególnie uwidacznia się to w elewacjach zachodniej i wschodniej. Belkowanie poziome i pionowe tworzą całość kompozycyjną. Uwagę przykuwają formy dekoracyjne tworzone przez poszczególne belki konstrukcyjne ułożone w geometryczne desenie. Układ belek jest często skomplikowany i bogaty w rysunku. Szczególnie kunsztowne w wykonaniu są szczyty elewacji wschodniej i zachodniej oraz ściany wieży, wzbogacone o charakterystyczne skrzyżowanie belki na wzór krzyży św. Andrzeja, oraz belki o kształtach łukowatych. We wspomnianych elewacjach a także na szczytach przedsionków belki ułożone są w malownicze rysunki rombów. Całość imponuje starannością wykonania poszczególnych detali i wzajemnym powiązaniem poszczególnych detali i wzajemnym powiązaniem poszczególnych partii belkowania o zróżnicowanych wzorach kompozycyjnych.
Należy zaznaczyć, że w minionych wiekach wzniesiono na Żuławach wiele budowli sakralnych o konstrukcji ryglowej (szachulcowej), jednak z obiektów zachowanych do naszych czasów jedynie kościół w Kiezmarku posiada urozmaicony program dekoracyjny. Wszystkie pozostałe obiekty np.: w Koźlinach, Swierkach, Borętach, Stegnie – reprezentują skromniejsze formy architektoniczne i założenia zdobnicze. Ponadto kościół Bł. Doroty w odróżnieniu od wszystkich innych świątyń z tego okresu, posiada misternie wypracowane dekoracje na skrajnych krokwiach, zdobionych zębatym ornamentem i wycinkami. Ten rzadki zabytek świadczy o poziomie zamożności ówczesnych mieszkańców Żuław, a także stanowi dowód subtelnego i wyrafinowanego smaku artystycznego fundatorów.
Warto też wspomnieć też jeszcze jeden istotny szczegół nawiązujący do historycznej tradycji. Tak jak dawniej w Kaczynosie tak i obecnie w Elblągu świątynia jest orientowana, czyli zbudowana tak, że zgromadzeni w niej wierni patrząc na ołtarz zwróceni są twarzą na wschód. Chrześcijanie bowiem od wieków modlili się zwróceni ku wschodowi. W patrzeniu na wschodzące słońce tradycja widzi symbol Chrystusa Zmartwychwstałego i nazywa Go „wschodzącym słońcem”.
Nie wolno zapomnieć o kościele dolnym. Do wnętrza dostępnego z klatki schodowej wchodzimy bramą z dwuskrzydłową kratą, dzieloną w połowie szerokości. Ozdobę wnętrza stanowią wyroby z metaloplastyki, powstałe w latach 1986-1999, wykonane z metalowych prętów i płaskowników, starannie ręcznie obrobionych, łączonych spawaniem i następnie wykończonych czarną matową farbą. Zasadniczy akcent w wystroju nawy głównej stanowią artystycznie wykonane kraty ustawione na oknie ściany wschodniej, będące jednocześnie dekoracyjnym tłem dla ołtarza. Cechuje je duża powierzchnia oraz mistrzowsko wypracowana forma plastyczna. W skład wchodzą cztery ramy ukazujące postacie ewangelistów: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, łączone dwoma listwami na których umieszczono cytaty z Pisma św. Należy przyznać, że cały wystrój dolnego kościoła robi niepowtarzalne wrażenie.
Obiekt należy do najcenniejszych zabytków barokowej architektury sakralnej z terenu Żuław. Obok kościoła został zrekonstruowany także XVIII-wieczny dwór, jeden z nielicznych obiektów architektury żuławskiej, wzniesiony w formie pałacowej. Obiekty otoczone są współczesną kalwarią Męki Pańskiej. Świat roślinny Kalwarii Żuławskiej został starannie zaplanowany i przypominać miał ogród dendrologiczny z różnymi gatunkami roślin. Kalwaria swoją nazwę zawdzięcza zabytkowym obiektom rozmieszczonym na jej terenie. Zarówno kościół Bł. Doroty, jak też plebania (dwór z XVIII wieku) stanowią pamiątkę kultury materialnej Żuław i są nierozłącznie związane z przeszłością regionu.
Bibliografia: Zdzisław Hynca, Kościół Błogosławionej Doroty i Kalwaria Żuławska w Elblągu, Gdańsk 2000.
